چه کنیم که پس از بیدار شدن از خواب، با انرژی، بدون خمودگی و کسالت و سرحال باشیم؟ چرا برخی افراد اختلال در خواب دارند؟ راه حل اختلال در خواب چیست؟ آثار خواب در سیستم‌های بدن و روان انسان چیست؟ این‌ها و ده‌ها سئوال پیچیده و مهم دیگر، از مسائلی است که هر کدام نیازمند تحقیق و بررسی‌های عمیق است.
در راستای پاسخگویی به برخی از مسائل خواب و بیداری، مطالبی از منظر روان‌شناسان، حکمای طب سنتی و اندیشمندان اسلامی تهیه و تدوین گردیده که در سه بخش مجزا تقدیم خواهد شد. بخش اول به بررسی این موضوع از منظر روان‌شناسان می‌پردازد.
در انسان، هنگام تولد، مدت خواب حداکثر میزان خود را دارد و بین ۲۰ تا ۲۲ ساعت در شبانه‌روز است، سپس به تدریج از میزان آن کاسته می‌شود و در هنگام بلوغ به کمی بیش از ۸ ساعت می‌رسد. متوسط مقدار خواب در بزرگسالان ۵/۷ ساعت است. البته اختلافات انفرادی زیادی نیز در نیاز به خواب و مدت آن مشاهده می‌شود. محرومیت ۵تا۱۰ روز از خواب منجر به میل شدید برای خواب، اختلال در حافظه و یادگیری و کاهش توانایی ذهنی، تغییرات خلقی، توهم و اختلالات بینایی می‌شود. محروم کردن طولانی مدت افراد از خواب ممکن است آنها را دچار به هم خوردگی تعادل روانی و جنون کند و در صورت تداوم حتی می‌تواند به مرگ منجر شود. در بی‌خوابی نسبی هر چند ممکن است فرد به آن عادت کند و نیاز به خواب را حس نکند، ولی توانایی ذهنی وی کاهش می‌یابد. همچنین کمبود خواب احتمال چاقی را نیز افزایش می‌دهد، زیرا بعضی از هورمون‌ها که در کنترل وزن و اشتها نقش دارند، در طی خواب ترشح می‌شوند.
معمولا افراد کم خواب، فعال، پر تحرک، جاه طلب و اجتماعی هستند، در حالی که افراد پر خواب، گوشه گیر، منزوی و تا حدی مضطرب و افسرده‌اند. نیاز به خواب در افراد مختلف متفاوت است. اکثر مردم به ۶تا۹ ساعت خواب شبانه نیاز دارند. کسانی که به کم ترازاین میزان خواب شبانه احتیاج دارند، کم خواب و کسانی که به بیش از۹ ساعت خواب شبانه نیاز دارند، پر خواب محسوب می‌شوند. البته نیاز فرد به خواب همیشه ثابت نیست و در برخی موقعیت‌ها مثل خستگی شدید، بیماری جسمی، حاملگی و فشارهای روانی مختلف نیاز به خواب افزایش می‌یابد.
تفاوت خواب دیدن زن و مرد
معمولا بین خواب زن‌ها و مرد‌ها تفاوت‌هایی وجود دارد؛ مثلا خانم‌ها بیشتر خواب‌های سریالی می‌بینند! حتی در یک شب چند قسمت خواب و یا در چند شب پشت‌سر هم دنباله خواب‌های قبلی خود را می‌بینند و البته از این بابت خوشبخت‌ترند چرا که مرد‌ها معمولا خواب‌های یک قسمتی می‌بینند و متاسفانه در این خواب‌های کوتاه عمدتا به ناکامی هم می‌رسند و حتی در خواب هم به خواسته خود دست نمی‌یابند!
خواب دیدن و شخصیت افراد
معمولا می‌توان گفت که از روی خواب می‌توان به مشکلات و دغدغه‌هایی که فرد با آنها درگیر بوده است پی برد. بالطبع مشکلات فرد، نوع زندگی، سبک‌شناختی و شیوه کنار آمدن با مسائل را مشخص می‌کند. عده‌ای از برخی خواب‌های تکراری گله دارند. احتمالا این افراد تعارض حل نشده‌ای دارند که به کرات در خواب خود را نشان می‌دهدیا افراد افسرده بیشتر خواب مرده، قبرستان، تاریکی و... می‌بینند. برعکس افراد شنگول خواب‌هایی با زمینه‌های موفقیت، نشاط، تفریح و غیره می‌بینند. اگر فردی خواب بسیار در هم بر هم و به هم ریخته‌ای ببیند نشان‌دهنده فکر بسیار به هم ریخته و نامنظم اوست. معمولا وسواسی‌ها خواب را با جزییات ریز می‌بینند و با همان جزییات هم تعریف می‌کنند. پس تا حدی می‌توان به دنیای درونی فرد پی برد.
مراحل خواب
خواب در انسان دارای ۲ مرحله کاملا «مجزا است:
۱-خواب سبک یا REM (rapid eye movement)): سبک‌ترین مرحله است، مرحله گذر از بیداری به خواب محسوب می‌شود. اگر در این مرحله از خواب بیدار شوید، احتمالا» می‌گویید که بیدار هستید و هنوز نخوابیده‌اید.
۲- خواب عمیق یا NREM: شامل ۴ قسمت است که یکی بعد از دیگری طی می‌شوند و با عبور از هر مرحله، خواب عمیق‌تر می‌شود. مرحله دوم خواب، اولین مرحله واقعی خواب است. در این مرحله خواب سبکی است که به راحتی می‌توانید از آن بیدار شوید. بخش عمده‌ای از زمان خواب در این مرحله سپری می‌شود. مرحله چهارم عمیق‌ترین مرحله است که در آن ضربان قلب بسیار آرام و تنفس عمیق می‌شود. مغز در استراحت کامل به سر می‌برد و هیچ فرمانی به اندام‌ها نمی‌دهد. در مرحله ۳و۴، بیدار شدن خیلی سخت است و صرفا «صداهای بسیار بلند فرد را از خواب بیدارمی کند. کسی که در این مرحله از خواب بیدار می‌شود گیج است و پس از مدتی متوجه زمان و مکان می‌شود.
کدام خواب مهم‌تر است و چرا؟
البته هر دو مهم هستند ولی پژوهش‌هایی که انجام شده نشان داده است که محرومیت از خواب REM تاثیرات و پیامدهای ناگوارتری را در پی داشته است. حذف یا محرومیت از خواب مخصوصا خواب REM به سرعت اختلالاتی را به وجود می‌آورد و مقاومت کامل در برابر بی‌خوابی کامل، حداکثر ۶ روز است! بنابراین مقاومت انسان در برابر بی‌خوابی کمتر از مقاومت در برابر بی‌غذایی است! در خواب REM ما خواب می‌بینیم و خواب دیدن در روانشناسی از اهمیت زیادی برخوردار است. ما معتقدیم که خواب حل تعارض‌های دوران گذشته فرد است. لذا فرد در خواب و با خواب دیدن سعی در تنظیم و تعدیل مسائل فکری، روحی، تعارضات و مشکلات خود دارد. به همین خاطر است که تعبیر خواب در روانشناسی از اهمیت خاصی برخوردار است. البته تعبیر خواب روانشناسی با تعبیر خواب یک معبر خواب‌گذاری، فرق دارد چرا که بعد از خواب‌گذاری قصد پیش‌گویی آینده فرد را از روی خواب او دارد ولی یک روان‌شناس از روی تعبیر خواب به ریشه‌های برخی ناکامی‌ها و تعارض‌های زندگی گذشته فرد پی می‌برد و به عبارتی شخصیت فرد را مورد بررسی قرار می‌دهد. در شماره بعد به موضوعات دیگری همچون اختلال خواب خواهیم پرداخت.