آنچه مشخص است در هیچ یک از متون دینی اشاره ای به این شب نشده است و دادن وجهه دینی به آن غیر صحیح به نظر می رسد. آنچه اسلام تایید می کند صله رحم، دیدار برادران دینی و بیان معارف اسلامی در اینگونه جمع ها است. اگر بهانه شب یلدا چنین مقصودی را مستفاد نماید امری پسندیده است و اگر حاصل آن ترویج خرافات و یا اشتغال به معصیت باشد؛ قطعا مذموم است.
مریم رضایی- در دین مبین اسلام؛ روزها دارای ارزش گزاری خاص خود هستند. برخی از آنها با عنوان «ایام الله» شناخته میشوند و برخی به جهت اهمیت آن نزد دشمنان، در نقطه مقابل. به عنوان نمونه متون دینی ما مبارک دانستن عاشورا توسط دشمنان اهل بیت را یادآوری شده (اِنَّ هذا یَوْمٌ تَبرَّکَتْ بِهِ بَنُو اُمَیَّهَ) و از آن جهت روزه در آن را مکروه دانسته اند. 
اما روزهایی هم هست که در دیگر آیینها بزرگ داشته میشده است و اسلام در مواجهه با آن رویکرد بررسی محتوایی دارد.
یکی از مصادیق مشهور در این زمینه عید نوروز است. در سالهای اخیر مقالات بسیاری در خصوص چگونگی مواجهه اسلام با عید نوروز نوشته شده و علمای بسیاری در این خصوص اظهار نظر کردهاند. به عنوان نمونه رهبر معظم انقلاب بارها این موضوع را بررسی کردهاند «کسى خیال نکند که عید نوروز از لحاظ اسلامى چیز بدى است ... اسلام عید نوروز را رد نکرده است. البته ممکن است در زمان خلفاى اول، عدهاى تحت تأثیر تفکرات خاصى قرار گرفته باشند و نسبت به این قضیه بهعنوان یک تهاجم فرهنگى برخورد کرده باشند... مردم عادت کردهاند که این ایام را عید بگیرند و تعطیل باشند و شادى کنند و به دیدن یکدیگر بروند و به هم عیدى بدهند و قهرها آشتى کنند و دورها نزدیکى کنند؛ این چیز بسیار خوبى است...» ۱
به نظر میرسد درباره شب یلدا نیز میتوان بر اساس همین رویکرد قضاوت کرد. کما اینکه آیت الله مکارم در پاسخ به استفتائی که نظر ایشان را درباره شب یلدا پرسیده، فرمودهاند: «شب یلدا در صورتی که برای صله رحم بوده و گناهی در آن صورت نگیرد اشکالی ندارد.»
اما در کنار آن چند نکته دیگر نیز حائز اهمیت است. نخست آنکه نباید این رویکرد منجر به اشاعه خرافات و باورهای غلط گردد. واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر میشوند و تابش نور ایزدی افزونی مییابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید میخواندند و برای آن جشن بزرگی برپا میکردند و از این رو به دهمین ماه سال دی (دی در دین زرتشتی به معنی دادار و آفریننده) میگفتند که ماه تولد خورشید بود. ماه دی در تقویم مذهبی ایران باستان آغاز سال نو مذهبی بوده است. چنان که میراث آن از راه میترائیسم به مسیحیت و تقویم امروزی آن نیز رسیده است. ایرانیان باستان بر این اعتقاد بودند که یلدا که یکی از خداهای مرد آنان است در فردای این شب به وجود می آید و خون گاو مقدس را میریزد و در زمانی که خون آن گاو به زمین میرسد ریشه گیاهان در زیر زمین سر سبز میشوند و در فصل بهار به رویت ایرانیان در میآید. یلدا با شیطان به جنگ میایستد و مردم عادی را تحت مراقبت قرار میدهد. حتی گفته شده که ایرانیانگاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنه کوههای البرز به انتظار باززاییده شدن خورشید مینشستند و برخی در مهرابهها (نیایشگاههای پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول میشدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند.
بی شک دامن زدن به چنین باورهایی منجر به محکومیت و از منظر اسلامی غیر قابل قبول است.
نکته دوم آنکه اگرچه سالشماری آغاز زمستان هنوز در میان برخی اقوام متاثر از ایران قدیم دیده میشود که نمونه آن تقویم محلی پامیر و بدخشان (در شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان) است اما مراسم شب یلدا چندان هم ملی نیست و تلاش برخی برای گسترش آن به واسطه تعصبات ملی چندان علمی به نظر نمی رسد. یلدا ریشه در میترائیسم دارد که قبل از زرتشت در ایران رواج داشت. مِهرپرستی یا آیین مهر یا میترائیسم، آیینی رازآمیز بود که بر پایه پرستش مهر (میترا) خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ بنیان نهاده شد. این آیین غیر موحدانه علاوه بر ایران در مصر و یونان باستان نیز دامن گسترانده بود و بسیاری از رسوم دیگر اقوام و حتی تقویم آنها را متاثر ساخته است. کهن ترین سندى که نام مهر یا میترا در آن آمده و به دست ما رسیده ، لوح هایی است متعلق به ۱۴۰۰سال پیش از میلاد که در سال ۱۹۰۷ میلادی در کاپادوکیه ترکیه کشف شده و این پیمانى است که میان هیتى ها و میتانى ها بسته شده است. با این همه پژوهشگران بر این باورند که پیشینه آیین مهر به هزاران سال پیش از آن بازمی گردد. تاثیرات این باور در پیشینه بشر در سراسر قاره اروپا ، غرب و شمال آفریقا و آسیای صغیر و نواحی اطراف دریای سیاه و حتی در مناطقی از آمریکا به چشم می خورد که یکی از نمادهای آن یلدا است. همینک در قسمتهایی از روسیه جنوبی شب یلدا جشن گرفته می شود. یهودیان نیز در این شب جشنی با نام «ایلانوت» (جشن درخت) برگزار میکنند و با روشنکردن شمع به نیایش میپردازند. آشوریان در این شب آجیل مشکلگشا میخورند و پیروان مزدک از آن با نام «خرم روز» یاد میکنند. 2
یکی از معروفترین خُرافههای عصر حاضر که به شب یلدا مربوط می شود، شایعه پایان دنیا در ۲۱ دسامبر سال ۲۰۱۲ میلادی و مصادف با شب یلدای امسال است. واقعهای دور از ذهن، که سالها توسط امپراتوری رسانه ها و هالیوود به آن دامن زده شده است و وقوع این حادثه را به استناد پیشگوییهای نوستارداموس روایت میکردند! در مورد پایان دنیا در سال ۲۰۱۲ فیلمها ساخته شده و تقریباً تمامی مردم دنیا از این شایعه بین المللی با خبر هستند. اساس این اندیشه مشابه بن مایه تاسیس شب یلدا مبتنی بر آغاز سال در تقویم مایایی در شب تولد خورشید است و همین موضوع دستمایه برخی مروجین خرافات مربوط به شب یلدا قرار گرفت. ولی آیا واقعاً دنیا بر اساس تقویم قوم مایا، فقط تا ۲۱ دسامبر سال ۲۰۱۲ خواهد بود؟ این موضوع آنقدر در دنیا مورد بحث قرار گرفت که در نهایت سازمان های علمی دنیا مجبور به تکذیب آن شدند.
نکته حائز اهمیت دیگر در مواجهه با شب یلدا عدم ضرورت انتساب آن به اسلام است. اخیرا در برخی محافل این شب به مفاد مورد اشاره در آیه 26 سوره انسان نسبت داده می شود " وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا" این آیه را آیت الله العظمی مکارم شیرازی چنین ترجمه کرده اند که " و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی! " و دیگر مترجمین نیز هیچ یک آن را در جهت اشاره به یک شب مشخص ترجمه نکرده اند. مصاحبه علامه شیخ محمد تقی شوشتری رجالی عظیم معاصر با کیهان فرهنگی منتشر شد نیز اشاره ای به این موضوع کرده است که بازگویی آن خالی از فایده نیست. " سه سال قبل داشتم این آیه را از سورهء «هل اتی» میخواندم: و «من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا» . یک روز یک کسی-که تا آن وقت هیچگاه او را ندیده بودم، یک لباس مخصوصی هم به تن داشت-بعد از سلام نماز صبح آمد و گفت: «سبحه لیلا طویلا» یعنی چه؟ بنده هم یک قدری فکر کردم و گفتم: در لیلا طویلا، طویل هفت است، یعنی در لیل طویل تسبیح کن خدا را، فکری کردم و گفتم: ولی نه، این اینطور نیست این طویلا. مفعول مطلق است. لیلا مفعول فیه است. طویلا مفعول مطلق است و موصوفش محذوف است باید این طور باشد. «و سبحه فی اللیل تسبیحا طویلا» بعد گفتم: یک لیل طویل هم داریم که شب یلدا است. گفتند: بله ولی مقصود آن نیست. گفتم: درست می فرمایید. بعد رفتند، من پیش خودم گفتم این آقا که بود که اینقدر دقت نظر داشت. گفتم کاش یک بار دیگر ایشان را میدیدم، و حدس زدم که حضرت بودهاند و خواستهاند که من متنبه بشوم. ولی هیچ وقت دیگر ایشان را ندیدم." 3
به هر حال آنچه مشخص است در هیچ یک از متون دینی اشاره ای به این شب نشده است و دادن وجهه دینی به آن غیر صحیح به نظر می رسد. آنچه اسلام تایید می کند صله رحم، دیدار برادران دینی و بیان معارف اسلامی در اینگونه جمع ها است. اگر بهانه شب یلدا چنین مقصودی را مستفاد نماید امری پسندیده است و اگر حاصل آن ترویج خرافات و یا اشتغال به معصیت باشد؛ قطعا مذموم است.
پی نوشت:
1- بیانات رهبر فرزانه انقلاب در دیدار با مدیران مراکز سازمان صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران در استانها، هفتم اسفندماه ۱۳۷۰
2-مقاله " جشن زایش مهر در بلندترین شب سال" نوشته دکتر تورج پارسی و دکتر شاهین سپنا
3- نشریه کیهان فرهنگی - شماره 13 فروردین 1364
اما روزهایی هم هست که در دیگر آیینها بزرگ داشته میشده است و اسلام در مواجهه با آن رویکرد بررسی محتوایی دارد.
یکی از مصادیق مشهور در این زمینه عید نوروز است. در سالهای اخیر مقالات بسیاری در خصوص چگونگی مواجهه اسلام با عید نوروز نوشته شده و علمای بسیاری در این خصوص اظهار نظر کردهاند. به عنوان نمونه رهبر معظم انقلاب بارها این موضوع را بررسی کردهاند «کسى خیال نکند که عید نوروز از لحاظ اسلامى چیز بدى است ... اسلام عید نوروز را رد نکرده است. البته ممکن است در زمان خلفاى اول، عدهاى تحت تأثیر تفکرات خاصى قرار گرفته باشند و نسبت به این قضیه بهعنوان یک تهاجم فرهنگى برخورد کرده باشند... مردم عادت کردهاند که این ایام را عید بگیرند و تعطیل باشند و شادى کنند و به دیدن یکدیگر بروند و به هم عیدى بدهند و قهرها آشتى کنند و دورها نزدیکى کنند؛ این چیز بسیار خوبى است...» ۱
به نظر میرسد درباره شب یلدا نیز میتوان بر اساس همین رویکرد قضاوت کرد. کما اینکه آیت الله مکارم در پاسخ به استفتائی که نظر ایشان را درباره شب یلدا پرسیده، فرمودهاند: «شب یلدا در صورتی که برای صله رحم بوده و گناهی در آن صورت نگیرد اشکالی ندارد.»
اما در کنار آن چند نکته دیگر نیز حائز اهمیت است. نخست آنکه نباید این رویکرد منجر به اشاعه خرافات و باورهای غلط گردد. واژه «یلدا» به معنای «زایش زادروز» و تولد است. ایرانیان باستان با این باور که فردای شب یلدا با دمیدن خورشید، روزها بلندتر میشوند و تابش نور ایزدی افزونی مییابد، آخر پاییز و اول زمستان را شب زایش مهر یا زایش خورشید میخواندند و برای آن جشن بزرگی برپا میکردند و از این رو به دهمین ماه سال دی (دی در دین زرتشتی به معنی دادار و آفریننده) میگفتند که ماه تولد خورشید بود. ماه دی در تقویم مذهبی ایران باستان آغاز سال نو مذهبی بوده است. چنان که میراث آن از راه میترائیسم به مسیحیت و تقویم امروزی آن نیز رسیده است. ایرانیان باستان بر این اعتقاد بودند که یلدا که یکی از خداهای مرد آنان است در فردای این شب به وجود می آید و خون گاو مقدس را میریزد و در زمانی که خون آن گاو به زمین میرسد ریشه گیاهان در زیر زمین سر سبز میشوند و در فصل بهار به رویت ایرانیان در میآید. یلدا با شیطان به جنگ میایستد و مردم عادی را تحت مراقبت قرار میدهد. حتی گفته شده که ایرانیانگاه شب یلدا را تا دمیدن پرتو پگاه در دامنه کوههای البرز به انتظار باززاییده شدن خورشید مینشستند و برخی در مهرابهها (نیایشگاههای پیروان آیین مهر) به نیایش مشغول میشدند تا پیروزی مهر و شکست اهریمن را از خداوند طلب کنند.
بی شک دامن زدن به چنین باورهایی منجر به محکومیت و از منظر اسلامی غیر قابل قبول است.
نکته دوم آنکه اگرچه سالشماری آغاز زمستان هنوز در میان برخی اقوام متاثر از ایران قدیم دیده میشود که نمونه آن تقویم محلی پامیر و بدخشان (در شمال افغانستان و جنوب تاجیکستان) است اما مراسم شب یلدا چندان هم ملی نیست و تلاش برخی برای گسترش آن به واسطه تعصبات ملی چندان علمی به نظر نمی رسد. یلدا ریشه در میترائیسم دارد که قبل از زرتشت در ایران رواج داشت. مِهرپرستی یا آیین مهر یا میترائیسم، آیینی رازآمیز بود که بر پایه پرستش مهر (میترا) خدای خورشید، عدالت، پیمان و جنگ بنیان نهاده شد. این آیین غیر موحدانه علاوه بر ایران در مصر و یونان باستان نیز دامن گسترانده بود و بسیاری از رسوم دیگر اقوام و حتی تقویم آنها را متاثر ساخته است. کهن ترین سندى که نام مهر یا میترا در آن آمده و به دست ما رسیده ، لوح هایی است متعلق به ۱۴۰۰سال پیش از میلاد که در سال ۱۹۰۷ میلادی در کاپادوکیه ترکیه کشف شده و این پیمانى است که میان هیتى ها و میتانى ها بسته شده است. با این همه پژوهشگران بر این باورند که پیشینه آیین مهر به هزاران سال پیش از آن بازمی گردد. تاثیرات این باور در پیشینه بشر در سراسر قاره اروپا ، غرب و شمال آفریقا و آسیای صغیر و نواحی اطراف دریای سیاه و حتی در مناطقی از آمریکا به چشم می خورد که یکی از نمادهای آن یلدا است. همینک در قسمتهایی از روسیه جنوبی شب یلدا جشن گرفته می شود. یهودیان نیز در این شب جشنی با نام «ایلانوت» (جشن درخت) برگزار میکنند و با روشنکردن شمع به نیایش میپردازند. آشوریان در این شب آجیل مشکلگشا میخورند و پیروان مزدک از آن با نام «خرم روز» یاد میکنند. 2
یکی از معروفترین خُرافههای عصر حاضر که به شب یلدا مربوط می شود، شایعه پایان دنیا در ۲۱ دسامبر سال ۲۰۱۲ میلادی و مصادف با شب یلدای امسال است. واقعهای دور از ذهن، که سالها توسط امپراتوری رسانه ها و هالیوود به آن دامن زده شده است و وقوع این حادثه را به استناد پیشگوییهای نوستارداموس روایت میکردند! در مورد پایان دنیا در سال ۲۰۱۲ فیلمها ساخته شده و تقریباً تمامی مردم دنیا از این شایعه بین المللی با خبر هستند. اساس این اندیشه مشابه بن مایه تاسیس شب یلدا مبتنی بر آغاز سال در تقویم مایایی در شب تولد خورشید است و همین موضوع دستمایه برخی مروجین خرافات مربوط به شب یلدا قرار گرفت. ولی آیا واقعاً دنیا بر اساس تقویم قوم مایا، فقط تا ۲۱ دسامبر سال ۲۰۱۲ خواهد بود؟ این موضوع آنقدر در دنیا مورد بحث قرار گرفت که در نهایت سازمان های علمی دنیا مجبور به تکذیب آن شدند.
نکته حائز اهمیت دیگر در مواجهه با شب یلدا عدم ضرورت انتساب آن به اسلام است. اخیرا در برخی محافل این شب به مفاد مورد اشاره در آیه 26 سوره انسان نسبت داده می شود " وَمِنَ اللَّیْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَسَبِّحْهُ لَیْلًا طَوِیلًا" این آیه را آیت الله العظمی مکارم شیرازی چنین ترجمه کرده اند که " و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی! " و دیگر مترجمین نیز هیچ یک آن را در جهت اشاره به یک شب مشخص ترجمه نکرده اند. مصاحبه علامه شیخ محمد تقی شوشتری رجالی عظیم معاصر با کیهان فرهنگی منتشر شد نیز اشاره ای به این موضوع کرده است که بازگویی آن خالی از فایده نیست. " سه سال قبل داشتم این آیه را از سورهء «هل اتی» میخواندم: و «من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا» . یک روز یک کسی-که تا آن وقت هیچگاه او را ندیده بودم، یک لباس مخصوصی هم به تن داشت-بعد از سلام نماز صبح آمد و گفت: «سبحه لیلا طویلا» یعنی چه؟ بنده هم یک قدری فکر کردم و گفتم: در لیلا طویلا، طویل هفت است، یعنی در لیل طویل تسبیح کن خدا را، فکری کردم و گفتم: ولی نه، این اینطور نیست این طویلا. مفعول مطلق است. لیلا مفعول فیه است. طویلا مفعول مطلق است و موصوفش محذوف است باید این طور باشد. «و سبحه فی اللیل تسبیحا طویلا» بعد گفتم: یک لیل طویل هم داریم که شب یلدا است. گفتند: بله ولی مقصود آن نیست. گفتم: درست می فرمایید. بعد رفتند، من پیش خودم گفتم این آقا که بود که اینقدر دقت نظر داشت. گفتم کاش یک بار دیگر ایشان را میدیدم، و حدس زدم که حضرت بودهاند و خواستهاند که من متنبه بشوم. ولی هیچ وقت دیگر ایشان را ندیدم." 3
به هر حال آنچه مشخص است در هیچ یک از متون دینی اشاره ای به این شب نشده است و دادن وجهه دینی به آن غیر صحیح به نظر می رسد. آنچه اسلام تایید می کند صله رحم، دیدار برادران دینی و بیان معارف اسلامی در اینگونه جمع ها است. اگر بهانه شب یلدا چنین مقصودی را مستفاد نماید امری پسندیده است و اگر حاصل آن ترویج خرافات و یا اشتغال به معصیت باشد؛ قطعا مذموم است.
پی نوشت:
1- بیانات رهبر فرزانه انقلاب در دیدار با مدیران مراکز سازمان صدا و سیماى جمهورى اسلامى ایران در استانها، هفتم اسفندماه ۱۳۷۰
2-مقاله " جشن زایش مهر در بلندترین شب سال" نوشته دکتر تورج پارسی و دکتر شاهین سپنا
3- نشریه کیهان فرهنگی - شماره 13 فروردین 1364
