برای درک موضع فعلی ایران در قبال طالبان فهم نکات مقدماتی ذیل بسیار راهگشا است:
موضع ایران
کشور افغانستان برای ایران با بیش از چهل سال تجربه نظامی این کشور در جنگ با شوروی و آمریکا و همچنین ظهور و بروز گروههایی همچون القاعده و طالبان تا تجربه همکاری با مجاهدین افغان و گروههای جدیدی همچون فاطمیون آمیخته شده است. ایران نه تنها در حوزه نظامی و اطلاعاتی بلکه در فهم و تعامل با ساحت های قومی و مذهبی افغانستان از پشتون ها و تاجیک ها گرفته تا ازبک ها و هزاره ها نیز کشوری بسیار باتجربه و ورزیده و بانفوذ محسوب میشود.
ایران اولین بار نیست که تجربه تصرف اکثریت شهرهای افغانستان توسط طالبان و همچنین حتی حضور آنها را در مرزهای خود تجربه میکند. اما تحرکات اخیر طالبان در حالی اتفاق افتاده است، که ایران نه تنها بر اقدامات نظامی آنها اشراف اطلاعاتی، نظامی و اطلاعاتی گستردهتری از هر زمان دیگری را دارد بلکه توانسته طالبان را در رعایت حفظ منافع ایران و همچنین رعایت جان و حقوق اقوام افغانستانی غیر پشتون و همچنین شیعیان افغانستان ملزم به برخی همکاریها بکند. موضع ایران در مواجه با طالبان جدید ترکیبی از مذاکره و هوشیاری و اشراف و آمادگی اجرای سناریوهای متعدد و گاه متضاد است. طالبان نیز پذیرفته اند که در برابر ایران نمیتوانند غیرمسئولانه برخورد کنند چون در غیر آن صورت ممکن است با هزینههای هنگفتی روبهرو شوند.
در چنین وضعیتی که خارجیها افغانستان را ترک می کنند، این همسایهها هستند که از آینده جنگ و صلح این کشور متاثر می شوند و آنها از جمله جمهوری اسلامی ایران باید اوضاع را با دقت زیر نظر داشته باشند.
جمهوری اسلامی ایران می تواند در چنین شرایطی با همکاری پاکستان و کشورهای آسیای میانه در روند صلح افغانستان و تشویق طرفهای جنگ برای صلح نقش مهمی بازی کند.
شکست تاریخی برای ایالات متحده آمریکا
پایگاه نظامی بگرام که روزگاری نزدیک به صد هزار نیروی نظامی آمریکایی در آن حضور داشتند از سوی این کشور به طور کامل تخلیه گردید و به افغانستان سپرده شد. بدین ترتیب آخرین سرباز آمریکایی از افغانستان خارج شد و این کشور پس از بیست سال جنگ افغانستان را ترک کرد. ایالات متحده طولانی ترین جنگ این کشور در خارج از مرزهای خود را به طور یک جانبه و بدون این که پیروزی به دست آورد، خاتمه بخشید. موارد یادشده بخشی از تعبیرهای سیاسی در مورد خروج ایالات متحده از افغانستان است.
تمام این موارد نشان دهنده یک شکست تاریخی برای ایالات متحده در رقابت های جهانی این ابرقدرت است. ایالات متحده امروز باید اذعان کند که در مبارزه ادعایی با تروریسم و در برابر رقبای جهانی و منطقه ای خود شکست خورده است و برای افغانستان تنها جنگ و خشونت بیشتر را به یادگار گذاشته است و همه آن چه دستاوردهای مشترک بیست سال اخیر مردم افغانستان و شرکای بین المللی آن به حساب می آید در معرض خطر قرار گرفته است هرچند طالبان در ابتدا به دستاوردهائی دست خواهد یافت، اما نمیتواند و اجازه نمییابد که قدرت را کاملا در انحصار خود قرار دهد. شرایط این مرحله با دهه نود تفاوت دارد. اگر رهبران طالبان حساسیتهای داخلی و بینالمللی و میزان خطر مداخله خارجی در افغانستان را درک نکند، جنگهای نیابتی شدیدتر و این کشور به سوی سرنوشت نامعلومی سوق داده میشود. نتیجه این بحران جدید، چیزی جز تجزیه افغانستان و ظهور جزایر قدرت و ملوکالطوایف وابسته به قدرتهای منطقهای و بینالمللی نخواهد بود.
پیامدهای اتفاقات افغانستان
قطعا آن چه در افغانستان در حال رخ دادن است پیامدهایی را برای کشورهای منطقه بالاخص ایران به عنوان کشوری که مرزهای طولانی مشترک با این کشور دارد، خواهد داشت.در این راستا ضروری است تا مقامات جمهوری اسلامی ایران استراتژی پویا و بجایی را در رابطه با این اتفاقات در نظر داشته باشند که مبادا دخالت خارجی ها موجب بر هم زدن نظم و امنیت منطقه ای شود.
این در حالی است که در شرایط فعلی بسیاری از کارشناسان و تحلیل گران معتقدند طالبان نسبت به آنچه که در گذشته بوده تغییری نکرده و همان طالبان است ایدئولوژی و رویکردهایش تغییری نداشته، تنها تفاوت این بوده که امروزه تلاش می کند تا وجهه خوبی از خود به جای بگذارد برای این که می خواهد قدرت را در دست گرفته و حکومت کند.
از سوی دیگر باید در نظر داشت روسیه، عربستان و به ویژه پاکستان نیز بی تاثیر بر این تحولات نیستند لذا نقش آن ها را نباید نادیده نگرفت.
سیاست ایران
جمهوری اسلامی ایران نیز به عنوان کشور همسایه با افغانستان که موضوعات مرتبط با آن برایش بسیار با اهمیت است و امنیت این منطقه نیز مورد توجه ایران قرار دارد، مهمترین اولویتش ادامه روند گفت وگوهای بین الافغانی است و بارها نیز بر این مساله تاکید داشته که راه حل بحران افغانستان نظامی نیست بلکه سیاسی است.
همچنین ایران سعی در مشارکت در برقراری صلح دارد و قطعا بازیگری فعال خواهد بود ضمن این که به نظر میرسد که بنا ندارد روند دوحه و استانبول را تایید کند.
جمهوری اسلامی ایران از تشکیل حاکمیت ملی متناسب با سهم جریانات مردمی افغانستان حمایت می کند و به دولت افغانستان و جریان های سیاسی این کشور برای تشکیل دولت با قدرت مردمی نیز کمک می کند.