
حجت السلام رضا محمدزاده- بنیاد و اساس یک جامعه بر پایه روابط اجتماعی سالم بین افراد و نهادهای آن جامعه است. غیر از روحیات مختلف افراد که بر نوع روابط آنها اثر مستقیم دارد آداب معاشرت نیز در استحکام یا ضعف این روابط مؤثرند. بهرهمندی از آداب صحیح معاشرت میتواند موجب وسعت دایره ارتباطات و نفوذ اجتماعی فرد گردد. از سوی دیگر برای مسلمانان رعایت آداب معاشرت اسلامی از اهمیت مضاعفی برخوردار است. یک مسلمان باید بداند با چه کسانی و چگونه و چقدر ارتباط برقرار کند و با چه کسانی چه وقت و چرا قطع ارتباط نماید.
از نظر دین اسلام نوع و نحوه زندگی و روابط فرد در دنیا اثر مستقیمی بر سود و زیان اخروی خواهد داشت. بنابراین، روابط سالم اجتماعی، به عنوان یک عامل رهایی از خسران و دست یابی به رستگاری در محور آموزههای قرآنی قرار میگیرد. لذا قوانینی برای تعامل درست و معاشرت و ارتباط سالم، از سوی وحی و عقل تبیین میشود.
اهمیت یادگیری آداب معاشرت
در کتاب لغوی مجمع البحرین آمده است که معاشرت از ریشه عشره به معنی آمیختن و مصاحبت است. اما در اصطلاح به معنای ارتباط، دوستی و رفت و آمد با دیگران است. خداوند متعال در قرآن کریم در آیات ۵۸ و ۵۹ سوره نور به والدین توصیه میکند که آداب معاشرت اسلامی را به فرزندان بیاموزند. البته این موضوع از نظر خداوند آنقدر اهمیت دارد که خود پروردگار متعال در مقام تعلیم انبیاء و مومنان بر آمده است. (۱)
برخی هنجارها و ناهنجاریهای اجتماعی
اسلام در خصوص معاشرت هم به رفتارهای مثبت و ایجابی اشاره کرده و هم به رفتارهای منفی و سلبی. یعنی برخی آداب باید ترک شوند و بعضی نیز باید بیش از پیش مورد توجه قرار بگیرند.
برای نمونه برخی از رفتارهای منفی و سلبی عبارتند از:
- اختلاف افکنی (۲)
- آزار و اذیت دیگران با سخنان نسنجیده (۳)
- استهزاء دیگران (۴)
- افترا و تهمت (۵)
- تبعیض و برخورد دوگانه (۶)
- تجسس در کار و زندگی دیگران (۷)
و بسیاری از رفتارهای ناپسندی که در قرآن کریم به صراحت از آنها نهی شده است.
از دیگر سو برخی اصول و آداب نیز مورد تاکید قرآن است و باید نسبت به آنها توجه ویژهای داشته باشیم. از جمله:
- احترام به عقاید و مقدسات دیگران (۸)
- برخورد برادرانه (۹)
- ادای امانت به اهل آن (۱۰)
- اجازه خواستن از صاحب خانه (۱۱)
- رعایت انصاف در برخورد با مردم بدون در نظر گرفتن اعتقادات آنان (۱۲)
- پذیرش دعوت دیگران برای شرکت در مهمانی (۱۳)
- دفع بدی با خوبی (۱۴)
عفو و نادیده گرفتن لغزشهای مردم و گذشت از خطای آنان (۱۵)
و.... البته درباره بسیاری از اخلاقیات فوق چندین آیه بیان شده که تنها به یک مورد اشاره شد.
الگوهای دقیق اخلاقی اسلام
اسلام الگوهای دقیق اخلاقیای را برای پیروان خویش تبیین نموده است. این آموزهها در صورت تحقق و التزام مسلمانان نسبت به آنها تأثیر شگرفی بر جامعه اسلامی خواهد گذاشت. در زیر خلاصه وار به چند مورد میپردازیم:
- حسن خلق
در قرآن کریم خطاب به پیامبر اکرم (ص) چنین میفرماید که: «در پرتو رحمت و لطف پروردگار، تو با مردم مهربان شدی در حالی که اگر خشن و تندخو و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده میشدند... (۱۶) یعنی یکی از علل محبوبیت و موفقیت پیامبر در تسخیر قلوب حسن خلق بینظیر حضرت است.
حسن خلق غیر از آثار فراوان دنیوی بر سنگین شدن نامه اعمال نیز کمک میکند. امیرالمومنین (ع) میفرماید: «بنده هر چند در عبادت ضعیف باشد، با اخلاق نیکوی خود در آخرت به درجات بزرگ و منزلتهای والایی دست مییابد.» (۱۷)
- اظهار خوشحالی هنگام دیدار
امام باقر (ع) در این زمینه میفرماید: لبخند زدن به روی مؤمن، حسنه و ثواب است و برگرداندن آسیب از وی نیز ثواب است، محبوبترین عبادت در پیشگاه خدا شاد کردن مومن است. (۱۸)
- لبخند بر لب داشتن
ابودرداء میگوید: رسول خدا هرگاه حدیث و سخنی میفرمود، با لبخند همراه بود. (۱۹) همچنین امام صادق (ع) میفرماید: هرکس به چهره برادر مومن خود لبخند بزند، آن لبخند برای او حسنهای باشد. (۲۰)
- شوخی و مزاح با مؤمنین
خوش خلقی و لبخند و مزاح –البته با رعایت اصول شرع- مطابق سیره پیامبر (ص) و اهل بیت علیهم السلام به شمار میرود.
پیامبر اکرم (ص) میفرماید: «همانا من شوخی میکنم اما جز حق نمیگویم. (۲۱) امیرالمؤمنین (ع) نیز میفرماید: «رسول خدا (ص) هرگاه یکی از اصحاب را اندوهگین میدید او را با شوخی و مزاح خوشحال میکرد. (۲۲) همچنین امام صادق (ع) به شخصی فرمودند: آیا با یکدیگر مزاح میکنید؟ آن مرد گفت: کم مزاح میکنیم. حضرت فرمودند: این طور نباشید زیرا شوخی نشانه خوش خلقی است و به وسیله شوخی برادر دینی خود را خوشحال میکنی. پس فرمودند: رسول خدا (ص) برای اینکه کسی را خوشحال کند با او مزاح میکرد. (۲۳) غیر از این خلقیات موارد متعدد دیگری نیز هستند که تنها به ذکر عناوین آن اکتفا مینماییم: وفاداری و انجام تعهدات؛ رعایت انصاف؛ فروتنی و تواضع؛ رازداری؛ عدم تکبر و غرور؛ صداقت و شفافیت در گفتار و رفتار؛ اندازه نگه داشتن افراط و تفریط در هر کاری؛ عذرپذیری و رعایت ضوابط در حین صمیمیت. از طرف دیگر از معاشرت با برخی افراد و گروهها نیز منع به عمل آمده است. از جمله کافران یا اهل ذمه؛ ظالم و ستمگر؛ افراد فرومایه و پست؛ فاجر و بدکار؛ فاسقان؛ بخیل؛ متکبران فخرفروش؛ احمق؛ اشرار؛ جاهلان؛ دروغگویان؛ گنهکاران؛ یهود و نصاری (البته از دوستی با آنها نهی شده نه صِرف معاشرت)؛ خائنان و منافقین. در خصوص همه افراد و گروههای فوق در قرآن و روایات نکاتی بیان شده که باید مطابق با آنها حدود و تعریف دقیق این گروها معین شود تا مبادا بیدلیل از رابطه با برخی اجتناب کنیم یا با عدهای که نباید معاشرت داشته باشیم.
پی نوشتها در دفتر نشریه