كظم غيظ از ديدگاه روان شناختي

*سها
MV.Soha@yahoo.com
اشاره :به بهانه ايام ولادت امام هفتم عليه السلام كه به خاطر خلق نيكوي كظم غيظ ، كاظم ناميده شدند، اين نوشتار به بحثي مذهبي- روان شناختي پيرامون كظم غيظ و شبهات مطرح شده در مورد آن اختصاص يافته است. قرآن اين صفت پسنديده را ستوده و اهل بيت عصمت و طهارت  عليهم السلام نيز در احاديث بسياري آن را تبيين فرموده اند ، اما چندي است دانسته يا ندانسته مورد هجمه و بي مهري قرار گرفته است.
مفهوم كظم غيظ
پيش از هر چيز نگاهي به معناي كظم غيظ ، خالي از لطف نيست. غيظ به معناي خشم يا خشم شديد [1]  و كظم به معنى بستن سر مشكى است كه از آب پر شده باشد ، و كظم غيظ به طور كنايه در مورد كسانى كه از خشم و غضب پر مى‏شوند و از إعمال آن خوددارى مى‏نمايند به كار مي رود [2]  هر چند در اكثر ترجمه هاي قرآن و روايات « كظم غيظ » به « فروخوردن خشم» برگردان شده ، اما در آيات و روايات بسياري تبيين كامل و زيبايي از ويژگي هاي آن ارائه شده كه از ديدگاه روان شناختي جاي هيچ ابهامي باقي نمي گذارد. اما عده اي تنها به همين برگردان فارسي اكتفا كرده ، و يا با سوء استفاده از اين اجمال ، آن را ناپسند جلوه داده اند.
مقالات كجرو
مقالاتي با استناد به يافته هاي پزشكي و روان شناختي، فروخوردن خشم را مضر دانسته اند. به نظر مي رسد كه نگارندگان اين مقالات دانسته يا ندانسته كظم غيظ را كه در فرهنگ ما با عنوان فروخوردن خشم شهرت يافته ، زير سؤال برده اند. نگارنده بدون هيچ نيازي به رد يافته هاي علمي اين مقالات ، سعي دارد كه كج فهمي يا غرض ورزي اين مقالات را تبيين نمايد.
در مقاله اي با عنوان «بالاخره خشم مان را بخوریم یا نخوریم؟» كه در يكي از پايگاه هاي اطلاع رساني وابسته به سازمان تبليغات اسلامي !!! درج شده ، آمده است : «محققان می ‌گویند همسرانی که خشم‌ شان را سرکوب نمی ‌کنند ، بیشتر زنده می ‌مانند... زن و شوهرهای ناراضی که خشم خود را پنهان می ‌کنند ، زودتر از زوج‌ هایی می میرند که احساسات خود را بیان می ‌کنند» وي همچنين مدعي است : «این یافته ‌ها پژوهش ‌های قبلی را تایید می ‌کند که بیان کردن خشم ، رفتاری سالم است ؛ برای مثال یک بررسی نشان داد افرادی که خشم خود را بیان می‌ کنند ممکن است حسی از کنترل و خوش ‌بینی نسبت به موقعیت ‌شان پیدا کنند» . در مقاله اي ديگر با عنوان «فروخوردن خشم ضرر دارد» آمده است: «محققان موسسه تحقيقات استرس در سوئد پس از بررسي مرگ افراد تحت آزمايش به اين نتيجه رسيدند كه افرادي که پس از بروز مشکل در محل کار، سکوت مي کنند يا از کنار موضوع مي گذرند، احتمال ابتلاي خود به اختلال هاي قلبي را دو برابر افزايش مي دهند».  اين دو مورد به عنوان نمونه ذكر شد در حالي كه پايگاه هاي اطلاع رساني بسياري دانسته يا ندانسته به اين بحث دامن زده اند و به گونه اي تفكر باطل تضاد علم و دين را رواج مي دهند.
كج فهمي دو مفهوم متفاوت
اين اشتباه يا سوء استفاده نگارندگان مقالات، از خلط دومفهوم سركوب خشم و كظم غيظ ناشي شده است. همان گونه كه بيان شد، كظم غيظ ويژگي هايي دارد كه آن را از سركوب خشم متمايز مي سازد. در آموزه هاي ديني سركوب خشم، يك ويژگي منفي و ناپسند و مضر معرفي شده در حالي كه از كظم غيظ به عنوان يك صفت پسنديده ومفيد ياد شده است. تبيين صحيح اين دو مفهوم نشان مي دهد كه يافته هاي علمي مذكور نه تنها آموزه هاي ديني را رد نمي كند بلكه مهر تاييدي بر آموزه هاي 1400 ساله اسلام خواهد بود.
ويژگي هاي سركوب خشم
سركوب خشم يك حالت هيجاني منفي است كه معمولا با ويژگي هايي نظير احساس حقارت ، ضعف و ناتواني، شكست، كينه و ... همراه است. [3]  سركوب خشم آثار منفي روان شناختي و فيزيولوژيكي فراواني در پي دارد از جمله تضعيف خود پنداره، افت اعتماد به نفس، كاهش عزت نفس، افسردگي، اضطراب، مشكلات قلبي، مداومت كينه، تثبيت احساس حقارت، و....  از ديدگاه روان شناختي سركوب خشم مي تواند دلايل متعددي داشته باشد از جمله: 1)ناتواني فرد در مديريت و كنترل خشم 2)فقدان مهارت هاي حل مسئله  3)ناتواني دربيان خواست و نظر خود  4)ناتواني در ابراز وجود  5)ترس از طرف مقابل  6)ترس از پيامدهاي ناگوار خشم  7)اعتماد به نفس پايين  8)عزت نفس پايين 9)خودپنداره منفي 10)نا مناسب بودن راهبردهاي مقابله با استرس  11)فقدان مهارت هاي ارتباطي مناسب و ...
مقايسه كاربردي كظم غيظ و سركوب خشم
از مجموع آنچه از قرآن كريم، احاديث وسيره معصومين عليهم السلام، استفاده مي شود كظم غيظ ويژگي هايي دارد كه آن را از سركوب خشم متمايز مي كند اين ويژگي ها كه نيازمند توضيح و آموزش هستند به گونه اي است كه كظم غيظ را به عنوان يك ويژگي مثبت نمايان مي كند كه نه تنها آثار منفي درپي ندارد بلكه موجبات آرامش و سلامت روان افراد را نيز درپي دارد. مقايسات زير تاحدي نشان گر تفاوت اين دوويژگي منفي ومثبت است :
1. در كظم غيظ، مسئله حل مي شود اما در سركوب خشم، معمولا صورت مسئله پاك مي شود.
2. در كظم غيظ، خشم مديريت وكنترل مي شود اما در سركوب خشم، خشم پنهان مي گردد.
3. در كظم غيظ، خشم با رويكرد مسئله مداري كنترل مي شود اما در سركوب خشم، رويكرد اجتنابي و هيجان مداري يكه تاز ميدان هستند.
4. در كظم غيظ، با جايگزيني منافع برتر، هيچ كينه اي از طرف مقابل باقي نمي ماند؛ اما در سركوب خشم، آتش كينه افروخته تر مي شود.
5. كظم غيظ هم در موضع ضعف و هم در موضع قدرت رخ مي دهد اما سركوب خشم، همواره در موضع ضعف رخ مي دهد.
6. در كظم غيظ، باكنترل خردمندانه خشم، حرف دل بيان مي شود وكينه اي باقي نمي ماند؛ اما در سركوب خشم حرف ها به مثابه آتش زير خاكستر باقي مي ماند.
7. در كظم غيظ، ترس از طرف مقابل موجب فروخوردن خشم نمي شود(يا ترس وجود ندارد ويا وجود آن تاثيري ندارد) اما در سركوب خشم، ممكن است ترس عامل سركوب خشم باشد و احساس حقارت پيش آيد.
8. در كظم غيظ، فرد در صدد انتقام نيست ولي در سركوب، خشم به طور موقت فرو مي رود و فرد خشمگين براي انتقام لحظه شماري مي كند.
9. كظم غيظ با عفو و گذشت همراه است بنابراين كينه و نفرتي باقي نمي ماند اما در سركوب، دل مملو از كينه ونفرت مي شود.
10. در كظم غيظ مومن نه تنها چيزي از دست نمي دهد بلكه گوهرهاي فراواني مي يابد(محبت خدا ، امنيت خاطر، آرامش، سكينه، و ....) در نتيجه در كظم غيظ شكست نيست اما سركوب خشم با احساس شكست همراه است.
11. در كظم غيظ سيستم برنده برنده [4] حكم فرماست اما در سركوب خشم همواره يك نفر بازنده است.
12. برتري فرهنگ ما در اين است كه اگر هيچ يك از مهارت هاي فوق نباشد ، ايمان به خدا كافي است كه كظم غيظِ مفيد ، به سركوب خشمِ مضر تبديل نشود. زيرا فرد خشمگين به ياري ايمان وبا جايگزيني اجرو پاداش دنيوي و اخروي كه خداوند عادل وعده داده، از سركوب خشم در امان خواهد بود. زيرا الكاظمين الغيظ با خدا معامله مي كنند و به خاطر خدا مي بخشند. [5]
سخن آخر
شايد عده اي بگويند بخشي از ويژگي هاي كظم غيظ كه بيان شد، همان مهارت هاي مقابله و كنترل خشم است كه در روان شناسي امروز مطرح است. آري مهارت هاي فوق فراتر از آن چيزي است كه روان شناسان امروز گوش فلك را از فوايد آن كر كرده اند ،در حالي كه قرآن و اهل بيت عليهم السلام حدود 1400 سال پيش آن را به مسلمانان آموخته اند. اما متاسفانه ما ترجيح داده ايم تنها اين سخن امير كلام عليه السلام را زمزمه كنيم كه «اللَّهَ اللَّهَ فِي الْقُرْآنِ لَا يَسْبِقُكُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَيْرُكُم » [6] و اين مهارت ها را از منشور سازمان بهداشت جهاني، يونيسف، يونسكو و ... دريافت نموده ومنطبق با فرهنگ آنها وممزوج با هزار بدآموزي به دانش آموزان و دانش جويان خود بياموزيم و اسلامي كردن علوم انساني را به سخره بگيريم. تازه به اين هم اكتفا نكنيم بلكه آنچه خود داريم را با كج فهمي از يافته هاي آنها يا سوء استفاده و شيطنت ، زير سؤال ببريم. غافل از آنكه روزي خواهد آمد كه به خاطر اين دوري ازخدا و سخره، انگشت حسرت به دندان مي گزيم و فرمايش خداوند را صادق مي يابيم كه«أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ يا حَسْرَتى‏ عَلى‏ ما فَرَّطْتُ في‏ جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ كُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرينَ» [7]
پي نوشت ها
1. لسان العرب، ج 7 ،ص،450
2. تفسيرنمونه ، ج3 ،ص 97
3. البته وجود يكي از اين ويژگي ها براي تحقق مفهوم سركوبي خشم كافي است.
4. سيستم برنده برنده يك اصطلاح روان شناختي است كه توضيح آن در اين مجال نمي كنجد. به آدرس نگارنده مراجعه فرماييد.
5. سوره مباركه آل عمران ، آيه شريفه 134
6. اصول كافي ، ج 7 ، ص 51  « قسم به قرآن ، قسم به قرآن مبادا ديگران در عمل به آن از شما پيشي گيرند » و همچنين نهج البلاغه ، بحارالانوار، روضه الواعضين ، سليم بن قيس ، كشف الغمه
7. سوره مباركه زمر ، آيه شريفه 56
*(كارشناس ارشد امور مذهبي _ روان شناس)